Βασική προϋπόθεση για την λειτουργία ενός νερόμυλου είναι το νερό. Το νερό μπορεί να προέρχεται από ένα κοντινό ποτάμι ή από μια πηγή η οποία δεν στερεύει κατά την διάρκεια του χρόνου. Για να φέρουμε το νερό στο μύλο, για πρακτικούς λόγους ο μύλος είναι πολύ κοντά σε άφθονο νερό, χρησιμοποιούμε συνήθως ένα αυλάκι. Το αυλάκι θα φτάσει μέχρι κάποιο σημείο και μετά είναι αδύνατο να συνεχίσει διότι θέλουμε το νερό να φθάσει πάνω ακριβώς από τον μύλο(εναέρια) ώστε να κερδίζουμε όσο το δυνατόν περισσότερη ενέργεια κατά την πτώση του. Η προέκταση του αυλακιού ονομάζεται κανάλι. Στο σημείο που ενώνονται το αυλάκι με το κανάλι υπάρχει μια κόφτρα για να σταματάμε την ροή του νερού προς τον μύλο όταν δεν το χρειαζόμαστε, δηλαδή η κόφτρα είναι κάτι σαν το κουμπί εκκίνησης – τερματισμού. Το κανάλι είναι ένα μεγάλο χωνί, πλατύ στην είσοδό του και στενό στην έξοδο ώστε να αυξάνει την πίεση εξόδου του εισερχόμενου νερού. Η έξοδος του καναλιού ονομάζεται σφούνι ή σιφώνι. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η διάμετρος εισόδου είναι 1,5m, η διάμετρος εξόδου 0,3m και έχει ύψος τουλάχιστον 10m. Το ζούριο η τμήμα της βάσης του μύλου. Ουσιαστικά είναι μια θολωτή καμάρα η οποία επιτρέπει την διέλευση του χρησιμοποιηθέντος νερού προς το σημείο που θέλουμε να το κατευθύνουμε. Οι διαστάσεις του ζουρίου ποικίλουν ανάλογα με τα δομικά χαρακτηριστικά του μύλου, μια ενδεικτική τιμή είναι: ύψος καμάρας 1m και πλάτος γύρω στα 4m. Μέσα στο ζούριο είναι η τράπεζα, δηλαδή ένα μακρύ τετράγωνο σίδερο το οποίο πρέπει να έχει στερεωθεί από την μια του πλευρά πάρα πολύ καλά. Στην μέση της τράπεζας υπάρχει μία τρύπα ώστε να στηρίζεται η μύτη του άξονα η οποία λέγεται κεντρί. Στο σημείο αυτό πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν διότι δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η αναπόφευκτη τριβή του άξονα με την τράπεζα μπορεί να μας δώσει δυσάρεστα αποτελέσματα όσον αφορά την λειτουργία του μύλου μας.
Ο άξονας είναι το μέσο μεταφοράς της κίνησης του μύλου. Πάνω στον άξονα είναι προσαρμοσμένη η φτερωτή. Η φτερωτή αποτελείται από δυο ομόκεντρους δακτυλίους οι οποίοι ενώνονται μεταξύ τους με φτερά υπό κλίση ώστε όταν πέφτει το νερό πάνω τους να περιστρέφεται το όλο σύστημα. Μέσα στον εσωτερικό δακτύλιο υπάρχει ένας σταυρός που ενώνει την φτερωτή με τον άξονα. Στην κορυφή του άξονα υπάρχει η χελιδόνα. Η χελιδόνα είναι μια κατασκευή που ενώνει τον άξονα με την πάνω μυλόπετρα. Άρα η πάνω μυλόπετρα είναι αυτή η οποία κινείται. Η κάτω μυλόπετρα παραμένει στάσιμη και στηρίζεται πάνω στην στρώση η οποία κατασκευάζεται με ξύλα και απέχει περίπου ένα μέτρο από το νερό. Οι μυλόπετρες πρέπει να είναι καλά τοποθετημένες η μια πάνω στην άλλη σε απόσταση χιλιοστών ώστε να έχουμε ομοιόμορφη κατανομή άλεσης, πρέπει επίσης να είναι ειδικές πέτρες (στουρνάρια) ώστε να μην τρίβονται μεταξύ τους και χαλάνε. Το εξάρτημα που ρυθμίζει την απόσταση ανάμεσα στις δυο μυλόπετρες ονομάζεται σηκωτήρα. Η σηκωτήρα ουσιαστικά ρυθμίζει την απόσταση ανάμεσα στις δυο μυλόπετρες μεταβάλλοντας την τράπεζα. Η απόσταση ανάμεσα στις μυλόπετρες δεν υπάρχει λόγος να μεταβάλλεται πολύ, η μεταβολή κατά κάποια χιλιοστά είναι αρκετή. Έτσι μπορούμε να έχουμε σταθερή την μια πλευρά της τράπεζας και να ανασηκώνουμε όσο χρειάζεται την άλλη. Για να πέφτει το προς άλεση συστατικό μέσα στις μυλόπετρες έχουμε το καρύκι το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια σκάφη σε σχήμα χωνιού. Για να κανονίζουμε την ποσότητα του προς άλεση συστατικού έχουμε την κουπίτσα η οποία ανάλογα πως την τοποθετούμε εμποδίζει την ροή του προς άλεση συστατικού από το καρύκι στις μυλόπετρες. Γύρω από τις μυλόπετρες υπάρχει ένα τσίγκινο κάλυμμα το οποίο εμποδίζει να χύνεται έξω το αλεύρι. Σε εμφανές σημείο πρέπει να υπάρχει μια θυρίδα η οποία να μας δίνει την δυνατότητα με ευκολία να τοποθετούμε το αλεύρι μέσα στο σακί. Εκτός από την κόφτρα υπάρχει και ένας άλλος διακόπτης λειτουργίας ο οποίος ονομάζεται σταματήρας. Αυτός αποτρέπει την ροή του νερού προς την φτερωτή. Είναι δύσκολη υπόθεση κάθε φορά να ξεκινάμε και να σταματάμε το μύλο από την κόφτρα διότι συνήθως είναι έξω από το οίκημα του μύλου. Η κόφτρα χρησιμοποιείται ελάχιστες φορές κατά την διάρκεια μιας ημέρας, κυρίως κατά την εκκίνηση και την λήξη μιας περιόδου.
Βοηθητικά εργαλεία πετρόμυλου:
- Μυλοκόπια: Αιχμηρά αντικείμενα που βοηθούν στην χάραξη των μυλόπετρων όταν αυτές έχουν λειανθεί εντελώς και δεν μας δίνουν καλό αλεύρι.
- Γερανάκι: Ένα αυτοσχέδιο γερανάκι που μας βοηθά στο να σηκώνουμε την πάνω μυλόπετρα για να την χαράξουμε όταν χρειαστεί. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι μυλόπετρες είναι βαριές και ογκώδεις.
- Σέσουλα: Το εργαλείο που είχαν οι παραδοσιακοί μπακάληδες, μας βοηθά να μαζεύουμε το αλεύρι και να κρατάμε τα αλεστικά
Πηγή: «Ο νερόμυλος και τα πλατάνια», έγγραφο του συλλόγου απανταχού Πτελεωτών το οποίο δημοσιεύθηκε στο φύλλο 41/Α/2004 της “ΦΩΝΗΣ ΤΗΣ ΠΤΕΛΕΑΣ” ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: Χρήστος Ι. Στεφανής